Miasto Buk położone jest około 30 km na zachód od Poznania. Leży prawie w centrum obszaru, na którym przed tysiącem lat rosły bory bukowe. Bory te ciągnęły się od Warty płynącej przez Poznań do terenów, na których dzisiaj leży gmina Opalenica. Jest to obszar głównego osadnictwa Wielkopolski w pierwszych wiekach państwa polskiego. Jeszcze w XV wieku występowały tu znaczne przestrzenie leśne. Pozostałością po obszarach leśnych jest przede wszystkim nazwa miasta. Odbiciem nazwy stał się także herb grodu przedstawiający bukowe drzewo o trzech liściach i trzech korzeniach z poziomym kluczem.
Dokument księcia Bolesława Pobożnego z 1257 r.
Drewniany wodociąg z I poł. XVI w. odkryty w 2011 r.
Pierwsze wzmianki o Buku pojawiające się w podaniach i legendach bukowskich mówią, że w 963 roku Polanie toczyli pod Bukiem krwawe walki z Niemcami. Według legendy, pod największym z buków w tej okolicy, w wyniku ran odniesionych podczas polowania na żubry, zmarł w 992 roku książę Mieszko I. Dzieje Archidiecezji Poznańskiej nie wykluczają istnienia w Buku parafii już w XI wieku. Udokumentowane źródła wspominają po raz pierwszy Buk w 1257 roku. Już wtedy była to wieś z miastem i kościołem, posiadająca prawo bicia monety i pobierania cła. Niektórzy historycy uważają tę datę jako powstanie miasta na prawie polskim. Dość powszechnie uznanie Buku za miasto łączy się z lokowaniem go na prawach magdeburskich w 1289 roku. Lokacji tej dokonał książę Przemysł II, późniejszy król Polski. Do ludzi żyjących z lasów i pól dołączali rzemieślnicy oraz kupcy polscy i niemieccy. Rozkwitał handel z zachodnimi krajami. Buk został otoczony murami, a mieszkańcy korzystali z licznych przywilejów przyspieszających rozkwit gospodarczy. Miasto składało się z warownego grodu i podgrodzia. Pojawiły się pierwsze nazywane przedmieścia i ulice. W XV i XVI wieku nastąpił prawdziwy rozkwit miasta. W licznych źródłach historycznych Buk zaliczany jest do największych i najbardziej znaczących miast Wielkopolski. Powstawały w nim liczne cechy rzemieślnicze. Najstarszym znanym cechem był cech rzeźnicki. W ówczesnych czasach powstały również cechy: krawców, szewców, kuśnierzy, sukienników, iglarzy i Grzebieniaków, kowali, ślusarzy, bednarzy, kołodziejów i młynarzy. Największy wkład w rozwój miasta miały rzemiosła włókiennicze i tkackie. Od 1519 roku znani są w Buku piwowarzy. Za ich przyczyną powstaje w Buku w początkach XVI wieku wodociąg. Później pojawiają się nowe specjalności rzemieślnicze takie jak: stolarstwo, ciesielstwo, kowalstwo, szklarstwo, powroźnictwo, gorzelnictwo i szynkarstwo. Ważną dziedziną miastotwórczą był handel. Rozwijał się on w szybkim tempie ze względu położenie miasta na ważnym szlaku handlowym i istnieniu komory celnej oraz przywilejowi urządzania jarmarków. Rozkwit gospodarczy łączył się z rozwojem oświatowo-kulturalnym jego mieszkańców. Bardzo wcześnie istniały w Buku: szkola, szpital i łaźnia miejska.
Pieczęć rektorska Andrzeja z Buku z 1431 r.
Gradual Jana Olbrachta (1501-1506), część II.
Król na majestacie, inicjał „K”. Archiwum i Biblioteka Krakowskiej Kapituły Katedralnej.
Fot. Dariusz Kołakowski
Przykościelne szkoły dobrze wychowywały i kształciły uczniów. Już w 1372 roku na Uniwersytecie studiowali studenci pochodzący z Buku. Absolwenci bukowskich szkół sięgali po zaszczytne stanowiska w szkolnictwie i hierarchii kościelnej oraz nauce. Interesująco przedstawiało się także życie umysłowe i społeczne w grodzie bukowskim. Działały liczne Bractwa Kościelne np. Bractwo Literackie oraz różne bractwa i stowarzyszenia społeczne np. Bractwo Strzeleckie znane też jako Kurkowe. Historia Buku od samych początków państwowości polskiej była ściśle związana z historią kościoła na tych ziemiach. Historię tę opisuje strona internetowa parafii bukowskiej: buk.wolfnet.pl. O ówczesnym znaczeniu miasta świadczą wizyty królewskie. W 1414 roku odwiedził Buk król Władysław Jagiellon. Prawdopodobnie przebywali tu także królowie: Zygmunt Stary i Henryk Walezy. Odwiedzali oni dostojników kościelnych diecezji poznańskiej, którzy byli właścicielami miasta i tutaj posiadali swoje rezydencje. Buk spełniał dla nich role satelity Poznania.
Rozwój miasta nie odbywał się bez przeszkód. Spustoszeń dokonywały pożary i wojna domowa miedzy Grzymalitami i Nałęczami. W czasie wojen ze Szwedami Buk był siedziba wodza sprzymierzonych z Polską wojsk austriackich. Tutaj naradzali się z nim hetman Stefan Czarniecki, Jan Leszczyński i Andrzej Morsztyn. W wyniku wojen szwedzkich Buk poniósł znaczące straty. Największe straty w ludziach Buk poniósł w wyniku epidemii dziesiątkującej ludność 1710 roku. Po wojnach, klęskach żywiołowych i epidemii Buk w 1733 roku liczył zaledwie 140 mieszkańców. Dokonujący się w ciągu XVIII wieku rozwój miasta nie doprowadził do odbudowania jego dawnej pozycji w Wielkopolsce, mimo kilkukrotnego wzrostu liczby mieszkańców, która w końcu okresu przedrozbiorowego w 1793 roku wynosiła 847.
Autograf Stanisława Reszki z 1579 r.
Relikt muru obronnego Buku z XVI w.
Do rozbiorów Polski ziemia bukowska wydała wielu wybitnych ludzi. Do najwybitniejszych z nich należy zaliczyć Andrzeja z Buku, który będąc profesorem teologii i magistrem sztuk wyzwolonych, dwukrotnie pełnił funkcję rektora Akademii Krakowskiej w latach 1430/31 i 1435/36. Także rektorem, ale innej uczelni – Lwowskiej Szkoły Katedralnej – został w 1560 roku Stanisław Penatius z Buku. Był on humanistą i mistrzem nauk wyzwolonych. Głównym wykonawcą Graduału Jana Olbrachta przechowywanego do dnia dzisiajszego na Wawelu był skryptor Stanisław z Buku. Najwybitniejszym przedstawicielem Buku do rozbiorów Polski był Stanisław Reszka. Zasłynął w teologii, pisarstwie polemicznym i pamiętnikarstwie oraz dyplomacji między Królestwem Polskim a Papiestwem. Studiował na Akademii Lubrańskiego, Uniwersytecie w Wittenberdze, Uniwersytecie w Lipsku, Uniwersytecie Jagiellońskim oraz Uniwersytecie w Padwie. Brał udział w pracach Soboru Trydenckiego. Dużo przebywał poza granicami kraju, ale o bukowskim społeczeństwie nie zapomniał. Z jego fundacji wybudowano w 1600 roku w Buku szpital.
W 1793 roku Buk został zajęty przez wojska pruskie, stając się w wyniku II rozbioru Polski częścią nowo powstałych Prus Południowych. Relikty muru obronnego z XVI w. odkryto w 2011 r. Biskupi zostali pozbawieni swoich dóbr, a mieszkańcy podlegali powszechnemu prawu dla państw pruskich. Obowiązującym stał się język niemiecki. Do 1832 roku dopuszczono częściowo do spraw urzędowych i ogłoszeń również język polski, gdyż do czasu zaprowadzenia pruskiej administracji zamieszkiwali tu wyłącznie Polacy. W miarę upływu czasu miasto i jego mieszkańcy poddawani byli stopniowej germanizacji. Bukowianie nigdy nie pogodzili się z tą sytuacją. Władze pruskie osiedliły w Buku rodziny niemieckie wyznania protestanckiego, obsadzając ich przedstawicielami najważniejsze urzędy w mieście. Protestantami byli wtedy: burmistrz, sekretarz miejski, poborca podatkowy i aptekarz. W tym czasie mieszkało tu ponad 250 żydów. Jednak ludność polska zawsze przekraczała 75 % ogółu ludności Buku. W ciągu 112 lat zaznaczył ponad czterokrotny przyrost ludności miasta. Miasto nabierało coraz większego znaczenia gospodarczego i administracyjnego. Wyrazem rangi Buku było utworzenie w 1815 roku powiatu bukowskiego i umieszczenie tu Landratury. W powiecie tym mieszkało 58 tysięcy osób na 130 km2. Buk nie pozostał długo siedzibą powiatu. Bukowianie bardzo licznie i energicznie występowali w obronie polskości. Mieli swój udział w Powstaniu Kościuszkowskim w 1794 roku oraz w Powstaniu Listopadowym w 1830 roku. Najpowszechniej wystąpili w zrywie patriotycznym w ramach tzw. Wiosny Ludów w 1848 roku. Tak bardzo dali się we znaki władzom pruskim, że te postanowiły, z uwagi na bezpieczeństwo władz, przenieść karnie Landraturę do bardziej zniemczonego Nowego Tomyśla.
Bardzo silnie na rozwoju miasta zaciążył groźny pożar z 8 czerwca 1858 roku. Zniszczył on prawie cały rynek i przyległe ulice oraz stojący w centrum rynku Ratusz z historyczną dokumentacją. Do czasu odzyskania niepodległości 1918 roku rozwój Buku był wynikiem dwóch sił. Z jednej strony był wynikiem polityki germanizacyjnej Prus, które chciały zintegrować Wielkopolskę ze swoimi dobrze rozwiniętymi ziemiami. Z drugiej strony odzwierciedlał gospodarcze i społeczne zabiegi Polaków przeciwdziałających germanizacji i zmierzających do odzyskania niepodległości. Polska ludność Buku walczyła o liczny udział Polaków w Radzie Miejskiej. W 1912 roku Buk był jednym z nielicznych miast Wielkopolski, gdzie Polacy uzyskali zdecydowaną przewagę w tej Radzie. Licznie powstawały różne towarzystwa społeczno-polityczne, oświatowe, kulturalne, sportowe i zastęp harcerski Polaków. Powstawały też towarzystwa rzemieślnicze, przemysłowe i robotnicze. Ważną rolę odegrały spółdzielnie finansowe wspierające polską działalność rolniczą i rzemieślniczą. Powstawały też spółdzielnie rolnicze i samopomocowe.
W obliczu tworzenia w mieście szkół dla dzieci niemieckich i żydowskich, ludność polska ciągle walczyła o rozwój szkolnictwa dla dzieci polskich. Doprowadziło to do wybudowania przez władze pruskie i otwarcia w 1904 roku nowej szkoły przy ulicy Przykop. We wszystkich działaniach utrzymujących polskość gminy bukowskiej mieszkańcy znajdowali bardzo duże oparcie w parafii katolickiej, która kojarzona była wówczas z polskimi wiernymi. Wśród wielu założycieli i działaczy różnych polskich organizacji spółdzielczych, gospodarczych i samopomocowych byli księża katoliccy. Wielu bukowian i całe rodziny bukowskie zasługują na szczególne uznanie za działalność prowadzoną w okresie zaborów. Wśród nich na szczególna uwagę zasługują ci, którzy urodzeni lub działający w Buku znaleźli ważne miejsce w historii całej Wielkopolski. Należy do nich Andrzej Marcin Niegolewski urodzony w 1787 roku. Jako porucznik jazdy polskiej w wojskach napoleońskich wsławił się udziałem w zwycięskiej szarży pod Somosierra. Za udział w powstaniu listopadowym skazany został na konfiskatę dóbr i więzienie, które odbył w twierdzy Cosel. Po powrocie należał do najaktywniejszych działaczy społecznych w Wielkim Księstwie Poznańskim. Jego syn Władysław Maurycy Niegolewski urodzony w 1819 roku uzyskał tytuł doktora prawa Uniwersytetu Bońskiego. Bral udział w nieudanym ataku na cytadelę w 1846 roku, za co więziony był w berlińskiej twierdzy Moabit. Po jej opuszczeniu należał do poznańskiego Komitetu Narodowego. Był wielokrotnym posłem do sejmu pruskiego i parlamentu niemieckiego. Wsławił się odkryciem prowokacji pozorującej spisek antypruski w Poznaniu. Brał czynny udział w Powstaniu Styczniowym. Ranny pod Ignacewem został aresztowany i osadzony w twierdzy głogowskiej. Do końca życia prowadził antypruską działalność. Jednym z wielkich bojowników o polskość ziemi bukowskiej był ksiądz Stanisław Niziński urodzony w 1848 roku. W 1906 roku objął on probostwo w Buku. Położył wielkie zasługi w rozwój polskich organizacji społecznych i katolickich. Zainicjował powstanie lokalnej gazety „Kurier Bukowski”. Przed wybuchem Powstania Wielkopolskiego należał do organizatorów bukowskiej Rady Ludowej. Człowiekiem, który z bronią w ręku walczył z zaborcami o niepodległość Wielkopolski był Kazimierz Zenkteler urodzony w 1884 roku. W 1910 roku zdał egzamin oficerski w armii pruskiej. W czasie pierwszej wojny światowej wysłany został na front zachodni. W sierpniu 1914 roku został ciężko ranny. Zwolniony wrócił do Buku. W listopadzie tego roku był głównym organizatorem i przewodniczącym Rady Ludowej w Buku. Po wybuchu Powstania Wielkopolskiego brał czynny udział w działaniach wojsk powstańczych. Był jednym z wybijających się dowódców. Awansował do stopnia podpułkownika. Pomagał również Powstańcom Śląskim. Młodszy o 10 lat od pułkownika Zenktelera Witold Wegner po służbie w armii pruskiej i ukończeniu kursu oficerskiego zgłosił się do dyspozycji dowództwa Powstania Wielkopolskiego. Pułkownik Zenkteler mianował go dowódca kompanii bukowskiej i komendantem Buku. Zginął bez wieści w 1920 roku w walkach ze Związkiem Sowieckim. Urodzony w 1858 roku doktor Kazimierz Wróblewski od początku swej praktyki lekarskiej w Buku prowadził bogatą działalność polityczna i społeczną o charakterze narodowym, za co był szykanowany przez władze niemieckie. Był członkiem magistratu, prezesem Towarzystwa „Sokół”, prezesem Banku Ludowego. Wszedł w skład Rady Ludowej. Zorganizował i prowadził szpital powstańczy. Jeszcze wielu bukowian poświęciło życie walce o polskość i rozwój ziemi bukowskiej w okresie zaborów. Zasługują oni na wielki nasz szacunek. Należą do nich rodzina Suchowiaków, Oskar Callier, Teofil Wąsowicz i wielu innych.
Buk uzyskał upragnioną niepodległość w listopadzie 1918 roku. Działalność swoją rozpoczęły: Rada Robotniczo -Żołnierska oraz Rada Ludowa sprawując w warunkach niepewności i izolacji władzę w mieście. Pierwsza po odzyskaniu niepodległości Rada Miejska Buku powstała w kwietniu 1919 roku. Na swoim pierwszym posiedzeniu ustanowiono pierwsze polskie władze. Mandaty uzyskali wyłącznie Polacy. Pierwszym polskim burmistrzem został Konstanty Scholl. Po rezygnacji z funkcji Konstantego Scholla 6 października 1919 roku burmistrzem wybrano Maksymiliana Hollanda, który funkcję te pełnił do wybuchu II wojny światowej. W dwudziestoleciu międzywojennym Buk należał do miast o jednoznacznie polskim charakterze. Zdecydowaną mniejszość stanowili Niemcy i Żydzi. Istniały dwa kościoły katolickie, jeden ewangelicki i jedna synagoga. W tym czasie Buk zaliczany był do miasteczek dobrze rozwiniętych gospodarczo i o niezłej infrastrukturze technicznej. Posiadał dworzec kolejowy i dogodne połączenia drogowe z Poznaniem i sąsiednimi miastami. W Buku pracowało zawsze 2 lub 3 lekarzy. Postępował rozwój gospodarczy będący dziełem polskich zakładów. Bardzo dużą rolę w tym zakresie odgrywały założone w czasie zaborów spółdzielnie. Życie społeczno-kulturalne bukowian II Rzeczypospolitej było niezwykle bogate. Obok partii politycznych działało aktywnie ponad 40 różnego rodzaju organizacji. Największą aktywność wykazywały najstarsze organizacje w mieście, między innymi cechy rzemieślnicze i Towarzystwo Przemysłowe. Najbogatszą obok cechów historią mogło poszczycić się Kurkowe Bractwo Strzeleckie. Swój renesans przeżywało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W 1922 roku powstał Klub Sportowy „Patria”. Prężnie rozwijało się harcerstwo bukowskie. Działały organizacje kombatanckie i paramilitarne. Do bogatej tradycji nawiązywało Towarzystwo Śpiewacze „Harmonia”. Organizacje katolickie, działające pod patronatem miejscowej parafii obejmowały swym zasięgiem znaczną część mieszkańców. Należały do nich: Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży, Katolickie Stowarzyszenie Mężów, Katolickie Stowarzyszenie Kobiet, Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich oraz od 1932 roku Akcja Katolicka. Działały także organizacje charytatywne.
Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej w Buku panował nastrój patriotyzmu. Mieszkańcy miasta zorganizowali Straż Obywatelską, a harcerze bukowscy wprowadzili pogotowie. Zajęcie Buku przez wojska okupacyjne nastąpiło 10 września 1939 roku. Okupanci rewidowali mieszkania ludności polskiej i dokonywali wielu aresztowań. Niszczyli symbole narodowe i religijne. Zniszczyli między innymi pomnik powstańców wielkopolskich i pochodzący z 1747 r. pomnik św. Stanisława Biskupa. Wszystkie ważniejsze obiekty religijne, oświatowe i gospodarcze przeznaczano na inne cele i przekazywano pod zarząd niemiecki. I tak kościół farny stał się magazynem odzieżowym, synagoga stolarnią, szkoła szwalnią. Wywłaszczono polskich rzemieślników. Spółdzielnie i mleczarnia przeszły w ręce niemieckie. Germanizacja opierała się na terrorze i likwidacji biologicznej Polaków. 10 października pod nieprawdziwym pretekstem rozstrzelano dwóch zakładników: posła na Sejm Franciszka Górczaka i piekarza Teofila Matyasika. Dokonano masowej deportacji polskiej ludności. W pierwszej kolejności wywieziono księży katolickich oraz rodziny żydowskie. (Z Buku i okolic w czasie okupacji wywieziono około 4-5 tysięcy osób.) W kilka miesięcy później powstały pierwsze organizacje konspiracyjne. Na szczególną uwagę zasługuje działalność konspiracyjna bukowskich harcerzy. Mimo rozstrzeliwań ludności cywilnej oraz aresztowań i wywózek do obozów koncentracyjnych czołowych działaczy np. Tadeusza Wojtczaka harcerze działalność swoją prowadzili aż do wyzwolenia. Wielu bukowian walczyło z hitlerowcami w innych regionach kraju i poza jego granicami. Walczyli między innymi na Kielecczyźnie, w wojskach alianckich na morzu, w powietrzu i na lądzie np. we Włoszech i Europie Zachodniej. Należy tu wymienić: Zygmunta Piechowiaka, Henryka Hille, Alojzego Krupę oraz doktora Siudę. Spośród wielu zamordowanych bukowian dwóch zasługuje na szczególną uwagę. Są to wspomniani wcześniej: powstaniec wielkopolski, członek Rady Ludowej, Rady Miejskiej i poseł na Sejm Franciszek Górczak oraz aktywny działacz harcerski, osadzony w Forcie VII w Poznaniu i przewieziony do obozu koncentracyjnego w Gross Rosen i tam zamordowany Tadeusz Wojtczak.
26 stycznia 1945 roku Buk został wyzwolony przez wojska sowieckie. Liczył wtedy 2868 mieszkańców. Przez parę miesięcy władza w Buku sprawowana była przez Komendę Wojenną, w której dowodził sowiecki komendant. W tym czasie zorganizowano polską administrację. Burmistrzem został Leon Grabowski. 15 marca 1945 roku przystąpiono do wyborów Miejskiej Rady Narodowej. Przewodniczącym został Franciszek Kulczyński. Zorganizowano placówkę milicji. Pierwsze miesiące w niepodległej Polsce były dla bukowian bardzo ciężkie. Zakłady miejskie były nieczynne z braku prądu. Brakowało właściwie wszystkiego. Wprowadzono więc reglamentację. Sytuację pogarszały rekwizycje towarów na rzecz wojska. Powoli wznawiały działalność Spółdzielnie „Rolnik” i „Zgoda”, mleczarnia, gorzelnia oraz Spółdzielczy Bank Ludowy. Powstały też Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”, Spółdzielnia „Zryw”, Fabryka Czapek-Bukowska Spółdzielnia Pracy (dzisiaj „Bukowianka”). Od pierwszych miesięcy po wyzwoleniu duże znaczenie w życiu gospodarczym miasta miało rzemiosło. W 1945 roku w Buku istniało 66 warsztatów rzemieślniczych. Najwięcej było: krawieckich, szewskich i stolarskich. Gospodarczy obraz miasta uzupełniało rolnictwo, które napotkało wielkie trudności w swoim rozwoju z powodu reformy rolnej i braku koni. Nie najlepiej przedstawiała się sytuacja w ochronie zdrowia. Jedynym lekarzem był generał doktor Józef Grobelny. (Doktor Siuda wrócił później.) Oświatę organizował Tomasz Nowacki. Powstały dwie szkoły podstawowe i jedna średnia rolnicza. Rozwijały swoją działalność placówki kulturalne: biblioteka publiczna i kino oraz organizacje takie jak: Związek Harcerstwa Polskiego, Polski Czerwony Krzyż, Towarzystwo Kupców, Kółko Rolnicze, Bractwo Kurkowe, Związek Powstańców Wielkopolskich, „Caritas”, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży, Ochotnicza Straż Pożarna, Klub Sportowy „Patria”. Powoli do miasta wracało normalne życie. Następne lata zaowocowały wieloma dokonaniami. Buk rozszerzył swoje terytorium. Rozwijał się gospodarczo za przyczyną coraz lepszej pracy istniejących spółdzielni i zakładów rzemieślniczych oraz powstaniu zakładów przemysłowych, takich jak wybudowana w latach 1965-1968 Fabryka Elementów Wyposażenia Budownictwa „Metalplast”. Powstały nowe osiedla mieszkaniowe. Rozbudowano szkoły, zbudowano nowe przedszkole, przychodnie lekarska. Rozbudowano też ratusz. Oddano do użytku nowe kino, bibliotekę i Dom Kultury „Harcerz” oraz stadion. W następnych latach: wybudowano Halę Sportową i unowocześniono centralę telefoniczną. Największy rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny nastąpił po 1991 roku, czyli za czasów III Rzeczypospolitej Polskiej.